صبر به معنای «ثبات النفس و سکونُها فی قبال المشکل» است یعنی انسان بتواند در مواجهه با مشکل، با حفظ آرامش خود را مدیریت کند. صبر در آیات و روایات از جایگاه خاصی برخوردار بوده و به سه قسم صبر در مصیبت، صبر در طاعت و صبر در معصیت تقسیم شده است. صبر در فارسی به پایمردی، استقامت و پایداری، بردباری تعبیر می‌شود.
صبر در قرآن و روایات از جایگاه و اهمیّت ویژه ای برخوردار است؛ در قرآن کریم بیش از هفتاد مورد از فضائل صبر سخن به میان آمده و در روایات شریف نیز دربارهٔ صبر تعابیر بسیار مهمی وارد شده که مشهورترین این تعابیر فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام است که فرمودند:
«اَلصَّبْرُ مِنَ اَلْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ اَلرَّأْسِ مِنَ اَلْجَسَدِ وَ لاَ جَسَدَ لِمَنْ لاَ رَأْسَ لَهُ وَ لاَ إِیمَانَ لِمَنْ لاَ صَبْرَ لَهُ»؛ صبر نسبت به ایمان همچون سر نسبت به بدن است یعنی همان طور که بدنِ بدون سر، بدن نیست ایمانِ بدون صبر نیز ایمان نیست. [۱] در واقع همان گونه که سر ملازم بدن است صبر نیز ملازم ایمان است.
در روایتی دیگر جابر چنین نقل می کند: «سُئِلَ صلّی الله علیه و آله مَا الْإِیمَانُ؟ قَالَ الصَّبْر!»؛ از پیامبر صلّی الله علیه و آله دربارهٔ حقیقت «ایمان» سؤال شد، حضرت فرمودند: حقیقتِ ایمان، صبر است. [۲]
این تعابیر نشان می‌دهد که معنای صبر، بسیار عام و گسترده است و موارد متعددی را در خود جای می‌دهد و اگر بخواهیم آن معنای عام را از لغت عرب استخراج کنیم معنای آن چنین می شود: «ثبات النفس و سکونُها فی قبال المشکل»؛ اگر در مواجهه با مشکل، نفس انسان ثبات و آرامش داشته باشد و بتواند خود را مدیریت کند، به این حالت صبر گفته می‌شود البته باید دانست که مشکلات به دو دسته تقسیم می‌شوند و بر اساس آن صبر نیز اقسامی پیدا می کند:
در چنین شرایطی اگر شخص بتواند خود را مدیریت کرده و در همان مسیر مستقیم حرکت خود را ادامه دهد، گفته می‌شود وی «صبر» دارد زیرا این مشکلات سبب خارج شدن وی از مسیر مستقیم و از بین رفتن آرامشش نشده است.
با توجه به تقسیم مشکلات به اختیاری و غیر اختیاری، صبر نیز در روایات به سه بخش تقسیم شده است. مولای متقیان، امیرمؤمنان علیه‌السّلام از رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل می کند: «الصَّبْرُ ثَلاَثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ؛ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَةِ؛ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصِیبَةِ حَتَّی یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزَائِهَا، کَتَبَ الله لَهُ ثَلاَثَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ، کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ، کَتَبَ الله لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ، کَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَی الْعَرْشِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَةِ، کَتَبَ الله لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ، کَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَی مُنْتَهَی الْعَرْشِ»؛ صبر بر سه قسم است؛ صبر در هنگام بلا و مصیبت، صبر بر اطاعت، و صبر از معصیت و گناه! کسی که بر بلا و مصیبت صبر نماید و آن را به نیکویی تحمل کند، خداوند برای او سیصد درجه بنویسد که فاصلهٔ هر درجه تا درجهٔ دیگر مانند فاصلهٔ زمین تا آسمان است، و کسی که بر اطاعت صبر کند، خداوند برای او ششصد درجه بنویسد که فاصله هر درجه تا درجهٔ دیگر از پایان زمین تا عرش می‌باشد؛ و کسی که بر معصیت صبر نماید، خداوند برای او نُهصد درجه بنویسد که فاصلهٔ درجات آن از پایان زمین تا منتهای عرش است. [۳]
صبر بر مصیبت همان صبر در مشکلات غیر اختیاری است اما صبر بر طاعت و صبر بر معصیت، صبر در مشکلات اختیاری هستند زیرا در موارد طاعت و معصیت شخص همت و اراده‌اش را محک می زند که آیا در مسیر انجام دستورات خدا و ترک معاصی می‌تواند در مقابل مشکلات صبر کند و با خواسته های نفسانی مقابله نماید یا خیر؟
با توجه به توضیحاتی که در معنای صبر بیان شد می توان گفت معادل آن در فارسی «پایمردی» است. یعنی انسان مردانه پای خود را در همان جایی که هست بفشرد و بایستد و در مواجهه با مشکلات از موضع خود تکان نخورده و متزلزل نشود.
گاهی نیز در فارسی از صبر در مصیبت به «استقامت و پایداری» و از صبر در طاعت و معصیت به «بردباری» تعبیر می‌شود؛ یعنی بر دوش انسان باری گذاشته‌اند که او باید این بار را به مقصد برساند و در میانهٔ راه این بار را بر زمین نگذارد.
هر چند کلمهٔ «بردباری» در استعمالات فارسی معمولاً به معنای حلم به کار می‌رود یعنی صبر در مصیبتی که ناشی از اذیتِ دیگران است و لازمهٔ آن عفو است. [۴]