آقا جمال خوانساری

آیة‌الله آقا جمال الدین محمد خوانساری (م ۱۱۲۵ ق : ۱۰۹۲ ش)

آقاجَمالِ خوانْساري ، جمال‎الدّين محمدبن حسين‎بن محمد (م ۱۱۲۵ق/۱۷۱۳م)، محدث، اصولي، حکيم، متکلم و فقيه امامي ايراني. وي در حوزۀ علميۀ اصفهان نزد پدرش، آقاحسين محقق خوانساري، دايي‎اش، ملامحمدباقر محقق سبزواري نويسندۀ ذخيره و ملامحمدتقي مجلسي (هـ م م) درس خواند و سپس در همان حوزه به تدريس معقول و منقول پرداخت.

آقاجمال از علماي طراز اول و مدرّسان برجستۀ آن دوران اصفهان شمرده مي‎شد، به گونه‎اي که در زمان خود رياست حوزۀ تدريس اصفهان را به عهده داشت (مهدوي، ۲۳۸) و افرادي چون آقامحمّد اکمل اصفهاني و ملارفيع مشهدي (هـ م م) از شاگردان وي بودند.

در مقام روايي او گفته شده که از ملامحمدتقي مجلسي اجازۀ نقل حديث داشته است (تنکابني، ۲۶۵). اردبيلي او را رفيع‎الشأن و از راويان فقه خوانده است (۱/۱۶۴). شيخ‎يوسف بحراني صاحب‎الحدائق او را از مشايخ خود در نقل حديث برشمرده است (لؤلؤه‎البحرين، ۹۰). آقاجمال عالمي نکته‎سنج بود و طبعي ظريف داشت و بسيار پرکار بود، به گونه‎اي که خوانساري صاحب روضات‎الجنات او را بسيار ستوده است (۲/۲۱۴). به نظر مي‎رسد نفوذ او در مردم به گونه‎اي بوده که پادشاهان صفوي معاصرش به او ابراز ارادت مي‎کرده‎اند و با عطاياي خود او را مي‎نواخته‎اند. او از کمک به مردم دريغ نمي‎کرد و مورد مراجعۀ خاص و عام بود.

مشهور است که وي کتاب کلثوم‎ننه يا عقائدالنّساء را، که در آن رسوم و پندارهاي معمول ميان زنان آن روزگار ايران را به نقد کشيده، تأليف کرده است.

مامقاني درگذشت او را در ۱۱۲۱ق/۱۷۰۹م مي‎داند (۱/۲۳۰) که درست به نظر نمي‎رسد. او را در آرامگاه پدرش، که به وسيلۀ شاه سليمان صفوي در تخته فولاد اصفهان ساخته شده بود، به خاک سپردند (حرّ عاملي، ۲/۵۷).

آثار

آقا جمال داراي آثار بسيار و سودمند بوده که برخي از آنها به چاپ رسيده و تقريباً همة آنها در کتابخانه‎هاي ايران (و بعضاً بيرون از ايران) موجود است. آنچه به نظر آمده، به شرح زير است:

۱. اصول‎الدّين، در يک مقدمه و ۵ باب، هر باب دربارة يکي از اصول. نسخه‎هاي خطي آن در کتابخانه‎هاي: آستان‎قدس (فهرست، ۱۱/۲۰)، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۱۶/۲۵۳) و وزيري يزد (فهرست خطي، ۳/۹۵۴) موجود است؛

۲. اعتقادات، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۹/۹۵۱) و کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، ۱۶/۲۷۸)؛

۳. تاج‎التّراجم يا موائدالرّحمن، موزة بريتانيا (فهرست، ۳۴۹) که در بمبئي با چاپ سنگي به چاپ رسيده است؛

۴. ترجمة الفصول‎المختاره من‎العيون والمحاسن، آستان‎قدس (فهرست، ۱۱/۶۶)، اهدايي مشکوه (فهرست خطي، ۳ (۱)/۵۶۵)، ملي ملك (فهرست خطي، ۲/۱۳۹)؛

۵. ترجمة مفتاح‎الفلاح، آخوند همدان (فهرست خطي، ۱۴)، آستان‎قدس (فهرست، ۶/۲۲۱-۲۲۲). آصفيه (فهرست خطي، ۱/۱۹)، آيت‎الله مرعشي (فهرست خطي، ۳/۲۰)، اهدايي مشکوه (فهرست خطي، ۱/۳۹) تربيت تبريز (فهرست خطي، ۹، ۱۰)، سپهسالار سابق (فهرست خطي، ۱/۴۲۶)، سلطنتي سابق (فهرست خطي، ۱۴۱-۱۴۲)، عمومي اصفهان (فهرست خطي، ۱/۷۰)، فيضية قم (فهرست خطي، ۲/۳۵)، کتابخانة رشت (عمومي رشت و همدان فهرست خطي، ۱۱۰۱)، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۱۱، ۱۲/۸۱۷)، کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، ۱۶/۴)، کتابخانة ملي (فهرست خطي، ۱/۳۰۰)، گوهرشاد (فهرست خطي، ۱/۳۲۷)، سناي سابق (فهرست خطي، ۱/۳۸۶)، مسجد اعظم قم (فهرست خطي، ۸۲)، ملي ملک (فهرست خطي، ۲/۱۴۳)، موزة ملي پاکستان (فهرست خطي، ۸۸۵) و وزيري يزد (فهرست خطي، ۴/۱۲۲۰) که در ۱۳۰۴ق/۱۸۸۷م در بمبئي، و سپس در ۱۳۱۰ق/۱۸۹۲م در مصر به چاپ رسيده است؛

۶. حاشيه بر حاشيۀ شرح جديد تجريد، آخوند همدان (فهرست خطي، ۳۷۳)، آستان‎قدس (فهرست، ۱/۳۴)، اهدايي مشکوه (فهرست خطي، ۳ (۱)/۲۳۰)، دانشگاه لوس‎آنجلس (نشرية کتابخانه‎هاي مرکزي و مرکز اسناد، ۱۱، ۱۲/۱۹۶)، زنجاني (فهرست خطي کتابخانة شخصي، ۲۲۹)، سپهسالار سابق (فهرست خطي، ۲/۱۸۵)، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۹/۵۴۸-۵۴۹)، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۸/۶۴)، کتابخانة ملي (فهرست خطي، ۱۰/۲۹۷-۲۹۸)، فيضية قم (فهرست خطي، ۱/۱۳۲)، مسجد اعظم قم (فهرست خطي، ۴۴۶) و وزيري يزد (فهرست خطي، ۱/۳۹۸)؛

۷. حاشيه بر شرح لمعه، آخوند همدان (فهرست خطي، ۱۰۰)، آستان‎قدس (فهرست، ۲/۴۳)، سپهسالار سابق (فهرست خطي، ۲/۲۰۱)، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۷/۸۹)، فيضية قم (فهرست خطي، ۱/۸۰) کتابخانة رشت (عمومي رشت و همدان فهرست خطي، ۱۱۱۱) کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۱۲/۲۷۲۸) کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، ۱۶/۳۰۲) مسجداعظم قم (فهرست خطي، ۱۳۴) معارف تهران (فهرست خطي، ۸۵) ملي فارس (فهرست خطي، ۱/۷-۷۱) ملي ملک (فهرست خطي، ۱/۲۲۷) نوربخش (فهرست خطي، ۱/۴۷) وزيري يزد (فهرست خطي، ۳/۱۰۳۵)؛

۸. حاشيه علي شرح‎المختصر، آخوند همدان (فهرست خطي، ۹۸) آستان‎قدس (فهرست، ۶/۲۶) دانشگاه لوس‎آنجلس (نشرية کتابخانه‎هاي مرکزي و مرکز اسناد، ۱۱، ۱۲/۲۰۳) سپهسالار سابق (فهرست خطي، ۲/۲۳۱) شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۱۲/۱۲۷) کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۹/۹۵۲) کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، ۱۶/۹۹) مسجد اعظم قم (فهرست خطي، ۱۴۱) ملي فارس (فهرست خطي، ۱/۸۸-۸۹) ملي ملک (فهرست خطي، ۱/۲۳۶)؛

۹. حاشيه‎علي‎الشفاء، اهدايي مشکوه (فهرست خطي، ۳ (۱) ۲۴۳). شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۵/۱۷۷)؛

۱۰. ترجمة شرح غررالحکم، آستان‎قدس (فهرست، ۲/۴۵) آستانه قم (فهرست خطي، ۲/۸۹) سپهسالار سابق (فهرست خطي، ۲/۳۴-۳۵) شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۶/۱۳) گنج بخش (فهرست خطي، ۲/۹۴۹-۹۵۰) مسجد اعظم قم (فهرست خطي، ۲۵۴)؛

۱۱. رساله در جبر و اختيار، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۱۴/۱۱۷)؛

۱۲. رساله في صلوه‎الجمعه، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، ۱۳/۲۰۲-۲۰۳)، کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، ۱۶/۳۹۳) کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۱۳/۳۳۹۴-۳۳۹۵)؛ اهدايي مشکوه (فهرست خطي، ۵/۱۷۵۵-۱۷۵۶) آيت‎الله مرعشي (فهرست خطي، ۸/۲۲۶-۲۲۷)؛

۱۳. رساله في‎الطينه، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۹/۱۳۳۶، ۱۳/۳۳۴۸-۳۳۴۹، ۳۵۶۷، ۱۵/۴۲۳۲)، کتابخانة مرکزي و مرک اسناد (فهرست خطي، ۱۷/۲۳۵)؛

۱۴. رساله في کراهه‎العادات و انها باعتبار وصفهالابذاتها، وزيري يزد (فهرست خطي، ۳/۱۰۳۵)؛

۱۵. رساله در نيّت، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۱۶/۵۹۳)، وزيري يزد (فهرست خطي، ۴/۱۴۴۰)؛

۱۶. کلثوم‎ننه يا عقايدالنساء، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۱۲/۲۸۰۴-۲۸۰۵)، سپهسالار سابق (فهرست خطي، ۵/۴۴۲)؛ گنج‎بخش (فهرست خطي، ۲/۹۵۷، ۹۵۸)، خيرپور گواجرانواله و خواجه‎محمد مرتضي (فهرست مشترک، ۴/۲۴۰۹)؛

۱۷. منشآت، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، ۹/۱۳۶۳).

مآخذ

• ۱. اردبيلي، محمدبن علي، جامع‎الرّواه، بيروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق؛
• ۲. افندي اصفهاني، ميرزاعبدالله، رياض‎العلما، به کوشش محمود مرعشي و احمد حسيني، قم، کتابخانة آيت‎الله مرعشي، ۱۴۰۱ق، ۲/۵۹؛
• ۳. بحراني، يوسف، لؤلؤه‎البحرين، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، موسسة آل‎البيت؛ تنکابني، ميرزامحمد، قصص‎العلماء، تهران، اسلاميه؛
• ۴. حر عاملي، محمدبن حسن، امل‎الآمل، به کوشش احمد حسيني، قم، دارالکتب‎الاسلامي، ۱۳۶۲ش؛
• ۵. خوانساري، محمدباقر، روضات‎الجنات، به کوشش اسدالله اسماعيليان، تهران، ۱۳۹۰ق؛
• ۶. مامقاني، عبدالله، تنقيح‎المقال، نجف، المطبعه‎المرتضويه، ۱۳۴۹ق؛ مهدوي، مصلح‎الدين، تذکره‎القبور، اسفهان، ثقفي، ۱۳۴۹ش؛
• ۷. نوري طبرسي، حسين، مستدرک‎الوسايل، به کوشش محمدرضا نوري نجفي، تهران، ۱۳۲۱ق، ص ۳۸۴؛ نيز:
• ۸. Edwards, Edward, M. A. A., catalogue of the Perrsian Printed Books in the British Museum, Lomdon, ۱۹۲۲, p. ۳۴۹.